Kursy

Okruchy utraconej pełni.
Muzyka antyku i średniowiecza
Jeden z najbardziej tajemniczych wycinków historii muzyki. Zbierając okruchy wiedzy o nim przekonamy się, na jak fascynujący mikrokosmos się one składają. I nie zorientujemy się nawet, gdy na naszej playliście równie często co Mozart, zacznie pojawiać się np. Guillaume de Machaut…
rozdziały
Ponad
stron wciągających objaśnień
Spójrz tylko na
Spis treści
1-3: Starożytna Grecja i Rzym
- Cisza wszechświata
Filozofia i gatunki muzyki starogreckiej
- Moc apollińskiej kitary
Starogreckie instrumentarium i mity muzyczne
- W kamieniu i na papirusie
Zabytki i teoria muzyki starogreckiej. Dziedzictwo starożytnego Rzymu
4-6: Chorał gregoriański
- Christos – Christus – Christ
Lokalne tradycje chorału w pierwszych wiekach chrześcijaństwa
- Odblask wieczności
Elementy oficjum i mszy jako podstawowe gatunki chorału
- Średniowieczny kod Morse’a
Notacja chorału i zasługi Gwidona z Arezzo
7-9: Poszerzenie repertuaru chorałowego
- Na tropie nowych śpiewów chorałowych
Sekwencje, tropy i oficja rymowane
- W wirze biblijnych wydarzeń
Dramat liturgiczny
- Mistyka słowa i dźwięku
Hildegarda z Bingen
10-12: Wielogłosowość (diafonia)
- Ziarnko do ziarnka
Organum paralelne
- Głos pod włos
Troparz z Winchester i organum przeciwne
- Eksplozja kreatywności
Versus i organum melizmatyczne
13-15: Rozwój polifonii
- Dźwiękowa katedra
Szkoła paryska
- Średniowieczne call center
Motet
- Z południa na północ
Kondukt
16-18: Monodia świecka
- Pieśni przed Pieśniami
Cambridge Songs Carmina Burana
- Słowem jak mieczem
Trubadurzy
- Szampańska poezja
Truwerzy
19-21: Niemcy, Półwysep Iberyjski, Anglia
- Ich minne dich!
Minnesingerzy
- Cuda, cuda ogłaszają!
Cantigas de Santa Maria i Czerwona Księga z Montserrat
- Na ziemiach Wilhelma Zdobywcy
Muzyczne zdobycze średniowiecznej Anglii
22-24: Francja w XIV w.
- XIV-wieczny DJ
Filip z Vitry i osiągnięcia okresu ars nova
- Pomnik trwalszy niż ze spiżu
Twórczość religijna Guillaume’a de Machaut
- Ostatni wielki truwer
Twórczość świecka Guillaume’a de Machaut
25-27: Włochy
- Pochwalony!
Włoskie laudy
- Na długo przed seicento
Trecento
- Oświecony w duszy
Francesco Landini
28-30: Polska
- Ikona z dźwięków
Bogurodzica i inne polskie zabytki jednogłosowe
- W klasztornym skarbcu
Archiwa Starego Sącza i inne polskie zabytki wielogłosowe
- Nasz ci on!
Mikołaj z Radomia
31-33: Postscriptum
- W cieniu głosu
Muzyka instrumentalna
- Śladami Tolkiena
Muzyka północnej Europy
- Sięgając gwiazd
Teoria muzyki
Każdy z rozdziałów można wysłuchać jako audiobook lub wydrukować.
Po każdej grupie rozdziałów czeka QUIZ pozwalający przyswoić poznane ciekawostki.
Zapamiętywanie ułatwiają też atrakcyjne, przygotowane specjalnie dla kursantów ILUSTRACJE.
utworów
Prawie
godzin pasjonującej muzyki
OTO
Lista wybranych kompozycji
- Athénaios – Pierwszy hymn delficki ku czci Apollina*
- Epitafium Seikilosa*
- ŚW. AMBROŻY – hymn Deus creator omnium*
- ANONIM – Kyrie IV*
- GWIDON Z AREZZO – hymn Ut queant laxis*
- NOTKER BALBULUS – sekwencja Sancti spiritus*
- ANONIM – dramat liturgiczny Ludus Danielis (Astra Tenenti*)
- ŚW. HILDEGARDA Z BINGEN – responsorium O vis eternitatis*
- ANONIM (Musica enchiriadis) – organum Rex celi Domine*
- ANONIM (Troparz z Winchester) – Alleluia. Pascha nostrum*
- ANONIM – versus Lux refulget*
- PEROTINUS – organum Viderunt omnes*
- PETRUS DE CRUCE – motet Je cuidoie bien metre jus / Se j’ai folement amé / SOLEM*
- FILIP KANCLERZ – kondukt Dic Christi veritas*
- ANONIM (Cambridge Songs) – pieśń O admirabile Veneris*
- BERNART DE VENTADORN – canso Can vei la lauzeta mover*
- THIBAUT DE CHAMPAGNE – chanson d’amour Aussi comme l’unicorn sui*
- WALTER von der vogelweide – Pieśń Palestyńska (Palästinalied*)
- ANONIM (Cantigas de Santa Maria) – pieśń Santa Maria, Strela do dia*
- ANONIM – rota Sumer is icumen in*
- PHILIPPE DE VITRY – motet Tribum / Quoniam / MERITO*
- GUILLAUME DE MACHAUT – Missa de Notre Dame (Kyrie)*
- GUILLAUME DE MACHAUT – ballada De toutes flours*
- ANONIM – lauda Con la madre*
- ANONIM (Codex Rossi) – madrygał Lavandose le mane*
- FRANCESCO Landini – ballata Abbonda di virtù*
- ANONIM – pieśń Bogurodzica*
- ANONIM – kondukt Omnia beneficia*
- MIKOŁAJ Z RADOMIA – Magnificat*
- ANONIM – La Quinte estampie real
- ANONIM (Edda starsza) – Veit e kat ek hekk*
- BOECJUSZ – Nubibus atris*
Nagrania wszystkich utworów starannie dobrano spośród tych dostępnych w serwisie SPOTIFY.
Każdej kompozycji towarzyszy oryginalny zapis nutowy (źródło antyczne lub średniowieczny manuskrypt).
Utwory oznaczone gwiazdką (*) zostały przetłumaczone na język polski.
%
Pozostałe 75% utworów, które możesz odsłuchać, czekają w kursie!
Powyższa lista obejmuje zaledwie 25% z nich.

SŁUCHAJĄC UTWORÓW, JAKIE SKRYWA MUZYKA ANTYKU I ŚREDNIOWIECZA…
… nie raz zauroczysz się subtelnym brzmieniem, jakim emanuje muzyka dawna

… odkryjesz klasyki w świeżych interpretacjach

… dojrzysz bogactwo ukryte za zasłoną pozornej surowości!

A TAK PREZENTUJE SIĘ
Bibliografia
- David Hiley, Chorał Kościoła zachodniego. Podręcznik, tłum. Maciej Kaziński, Kraków 2019.
- The Cambridge Companion to Medieval Music, red. Mark Everist, Cambridge 2011.
- The Cambridge History of Medieval Music, vol. 1, red. Mark Everist, Thomas Forrest Kelly, Cambridge 2018.
- The New Grove Dictionary of Music and Musicians, red. Stanley Sadie (Grove Music Online).
- Agnieszka Budzińska-Bennett, Subtilitas. Słyszalne i niesłyszalne aspekty motetu ars antiqua. Tekst – kontekst – intertekst, Poznań 2012.
- John Harper, Formy i układ liturgii zachodniej od X do XVIII wieku. Wprowadzenie historyczne i przewodnik dla studentów i muzyków, tłum. Małgorzata Kowalska, Warszawa 2006.
- Jerzy Morawski, Średniowiecze do roku 1320 (Historia muzyki polskiej, red. Stefan Sutkowski. Tom I, cz. 1), Warszawa 2006.
- Katarzyna Morawska, Średniowiecze 1320-1500 (Historia muzyki polskiej, red. S. Sutkowski. Tom I, cz. 2), Warszawa 1998.
- Polifonia średniowiecza, oprac. Zofia Fabiańska-Dobrzańska, Kraków 2009.

Wygodnie korzystaj na ulubionym urządzeniu
Twórcy

AUTOR
dr Marek Dolewka

RECENZENTKA MERYTORYCZNA, TŁUMACZKA
dr Agnieszka Budzińska-Bennett

RECENZENT MERYTORYCZNY
dr hab. Jakub Kubieniec, prof. UJ

LEKTORKA AUDIOBOOKA, REDAKTOR JĘZYKOWY
Jowita Dziedzic-Golec

ILUSTRATORKA
Małgorzata Flis

Autor strony internetowej
Marcin Fus

Okruchy utraconej pełni
MUZYKA ANTYKU I ŚREDNIOWIECZA
Jeden z najbardziej tajemniczych wycinków historii muzyki. Zbierając okruchy wiedzy o nim przekonamy się, na jak fascynujący mikrokosmos się one składają. I nie zorientujemy się nawet, gdy na naszej playliście równie często co Mozart, zacznie pojawiać się np. Guillaume de Machaut…
29 zł
89 zł

Słowem jak mieczem
TRUBADURZY
Streszczenie


Trubadurzy to poeci-muzycy żyjący w XII i XIII wieku na południu Francji. Wywodzili się często z najwyższych sfer społecznych. Tworzyli głównie kunsztowne pieśni zwrotkowe o miłości dworskiej. Pisali też m.in. pieśni satyryczne, moralizatorskie, lamenty czy pieśni taneczne. Wszystkie określali jako vers.

O ich losach dowiadujemy się z krótkich żywotów, spisywanych najczęściej już po śmierci oraz poprzedzających ich wiersze zapisów okoliczności ich powstania. A same wiersze znajdziemy w antologiach poezji, tzw. chansonniers

Z imienia znamy około 450 trubadurów, wśród nich m.in. Bernart de Ventadorn, Raimbaut de Vaqueiras czy Guiraut Riquier. Do zaniku ich działalności przyczyniły się liczne krucjaty, zwłaszcza ta przeciwko albigensom na początku XIII wieku. Do naszych czasów przetrwało ponad 2500 wierszy trubadurów, z czego tylko około 250 wraz z melodią
Utwór muzyczny – nagranie i tłumaczenie tekstu
Bernart de Ventadorn (XII w.) – canso „Can vei la lauzeta mover”
Can vei la lauzeta mover
de joi sas alas contra.l rai,
que s’oblid’ e.s laissa chazer
Per la doussor c’al cor li vai,
Ai ! tan grans enveya m’en ve
de cui qu’eu veya jauzion,
Meravilhas ai, car desse
Lo cor de dezirer no.m fon.
Gdy widzę skowronka wznoszącego
z radością swe skrzydła w stronę słońca,
który w zapomnieniu potem opada
poprzez słodycz, która przepełnia mu serce.
Och! Tak wielka zazdrość mnie ogarnia
na widok radości wokół,
i zastanawiam się jak serce moje
nie pęknie z tęsknoty.
Ai, las tan cuidava saber
d’amor, e tan petit en sai,
car eu d’amar no.m posc tener
celeis don ja pro non aurai.
Tout m’a mo cor, e tout m’a me,
E se mezeis e tot lo mon!
e can se.m tolc, no.m laisset re
mas dezirer e cor volon.
Ach, myślałem, że tyle wiem
o miłości, lecz wiem niewiele,
bo nie mogę przestać miłować
tej, której nie mogę mieć.
Ma ona me serce i mnie całego
i siebie, i świat cały;
i gdy odeszła, pozostawiła mnie z niczym
poza pragnieniem i rozpalonym sercem.
Anc non agui de me poder
ni no fui meus de l’or’ en sai
que.m laisset en sos olhs vezer
en un miralh que mout me plai.
Miralhs, pus me mirei en te,
M’an mort li sospir de preon,
C’aissi.m perdei com perdet se
Lo bels Narcisus en la fon.
(…)
Nie mam nad sobą władzy
i nie jestem sobą od momentu,
gdy pozwoliła mi spojrzeć w swoje oczy,
w to lustro, które tak mnie urzekło.
O zwierciadło, odkąd siebie w Tobie ujrzałem,
głębokie westchnienia mą śmiercią!
I zagubiłem się w sobie, podobnie jak zagubił się
Narcyz[1] nadobny w swym źródlanym odbiciu.
(…)
Pus ab midons no.m pot valer
precs ni merces ni.l dreihz qu’eu ai,
ni a leis no ven a plazer
qu’eu l’am, ja mais no.lh o dirai.
Aissi.m part de leis e.m recre;
Mort m’a, e per mort li respon,
e vau m’en, pus ilh no.m rete,
chaitius, en issilh, no sai on.
Nic nie przekona mojej miłej –
błagania, zaklinania, moje prawa!
Nie podoba jej się,
że ją miłuję, nigdy już tego nie wyznam.
Tak więc opuszczam ją i poddaję się,
śmiercią mą jest i śmiercią jej odpowiem;
odchodzę, bo mnie nie chce,
ja nieszczęśnik, na wygnaniu, nie wiadomo gdzie.
Tristans, ges no.n auretz de me,
qu’eu m’en vau, chaitius, no sai on.
De chantar me gic e.m recre,
E de joi e d’amor m’escon.
Tristanie[2], nic już Ci po mnie,
odchodzę, nieszczęsny, nie wiem dokąd.
Wyrzekam się wszelkich pieśni,
i przed weselem i miłością ukrywam.
tłum. dr Agnieszka Budzińska-Bennett
Na podstawie wydania Carl Appel, Bernart von Ventadorn. Seine Lieder, Halle a.S. 1915.
[1] Narcyz (postać z mitologii greckiej) – młodzieniec niezwykłej urody, który, ujrzawszy w lustrze wody swą twarz, zakochał się we własnym obliczu i umarł z tęsknoty.
[2] Jest to senhal, czyli literacki pseudonim bohatera lub samej wybranki i jednocześnie aluzja do średniowiecznego romansu wszechczasów „Tristan i Izolda”.
Zapis nutowy
(kliknij w jeden z rogów grafiki, aby wyświetlić ją na pełnym ekranie)
Paris, Bibliothèque nationale, fonds français 22543 (Chansonnier La Vallière), f. 56v-57r
Audiobook
Opis
Canso „Gdy widzę skowronka” to jeden z największych przebojów średniowiecznej Europy, co jak najlepiej świadczy o ówczesnych gustach. Zarówno kunsztowny tekst poetycki, jak i muzyka tej pieśni, są dziełem jednego człowieka. Dla tzw. trubadurów, poetów-muzyków tworzących w XII i XIII wieku na południu Francji – w przeciwieństwie do naszych czasów – było to normą. Tworzyli oni głównie pieśni o miłości dworskiej (canso), i to w taki sposób, który zachwyca do dziś.
To poezja o miłości najczęściej wyidealizowanej, którą można interpretować również w kontekście religijnym, jako obraz dalekiego, niedostępnego raju. A szczególny nastrój dopełnia brzmienie języka prowansalskiego – intrygującego współczesnego odbiorcę, choć przecież dla ówczesnych mieszkańców Oksytanii potocznego. Skąd wiemy o niezwykłej popularności utworu Bernarta de Ventadorn? Po pierwsze, dzięki antologiom poezji, tzw. chansonniers, w których skrzętnie zapisywano m.in. dzieła trubadurów. Po drugie, dzięki licznym kopiom tej pieśni w różnych wersjach, często również z zupełnie innym tekstem – ta magia tzw. kontrafaktury!
A o czym trubadurzy śpiewali poza miłością? Obok dominującego canso głównym gatunkiem ich twórczości było tzw. sirventes – pieśń satyryczna lub moralizatorska do zapożyczonej melodii (raz jeszcze – kontrafaktura). Prowansalscy mistrzowie przekazali też kolejnym pokoleniom m.in. wyszukane muzyczne debaty między dwoma dyskutantami (tzw. tenso lub joc-parti), zapisy spotkań rycerza z pasterką (pastorela), lamenty na śmierć ówczesnych VIP-ów, np. królów (planh) czy pieśni taneczne określane jako dansa.
Warto pamiętać, że ta terminologia rozwinęła się z czasem, pierwsi trubadurzy określali swoje pieśni po prostu jako vers (prawdopodobnie na wzór versus). W zakresie formy, zdecydowana większość poezji prowansalskiej posiadała budowę zwrotkową, często z wyrafinowaną strukturą, np. pod względem układu rymów.
Wieloma barwami mieniła się jednak nie tylko poezja trubadurów, ale samo ich życie! Często byli to świetnie wykształceni przedstawiciele najwyższych szczebli ówczesnej drabiny społecznej, wielu z nich uczestniczyło w krucjatach. O ich losach dowiadujemy się z tzw. vidas – krótkich żywotów, spisywanych najczęściej już po śmierci (w XIII i XIV wieku) – oraz tzw. razos, poprzedzających wiersz zapisów okoliczności ich powstania. Jakich znamy więc słynnych kompanów Bernarda z Ventadorn?
- „pierwszy trubadur” urodzony jeszcze w XI wieku, podwójnie ekskomunikowany książę Akwitanii –
Wilhelm(w języku oksytańskim Guilhem, a we francuskim Guillaume) IX, - bohater prawdopodobnie zmyślonej legendy o miłości do dalekiej ukochanej, księżniczki z dalekiego Trypolisu –
JaufreRudel (fińska kompozytorka Kaija Saariaho poświęciła mu swoją operę L’amour de loin z 2000 r.), - mistrz sirventes, arystokrata, rycerz, piewca wojny –
Bertrande Born, - autor Kalenda Maya – słynnej pogodnej pieśni w formie tanecznej estampidy –
Raimbautde Vaqueiras, - wreszcie zmarły pod koniec XIII wieku „ostatni trubadur”, którego ponad połowa z prawie 90 wierszy zachowała się wraz z muzyką, co jest najlepszym wynikiem wśród trubadurów; część z nich posiada charakter religijny –
GuirautRiquier.
O stało się też trochę tych, których nie obejmuje powyższa lista. Z imienia znamy bowiem około 450 trubadurów! Nie sposób nie wspomnieć również o… trubadurkach, bo i takie istniały. Pierwsze znane w Europie kompozytorki muzyki świeckiej! Pozostawiły one po sobie kilkadziesiąt tekstów (głównie canso i tenso), ale tylko jeden wiersz zachował się wraz z muzyką. Jego autorka to Comtessa de Dia, przypuszczalnie nosząca imię Beatrycze (Beatrix).
A skoro jesteśmy przy liczbach – do naszych czasów przetrwało ponad 2500 wierszy trubadurów, z czego tylko około 250 wraz z melodią. Trubadurzy wywarli ogromny wpływ na poezję europejską w językach narodowych (zwłaszcza francuskim, ale też niemieckim, włoskim czy hiszpańskim). Do zaniku ich działalności przyczyniły się najmroczniejsze aspekty ówczesnych czasów – liczne krucjaty, w których trubadurzy dokonali swego żywota, zwłaszcza ta przeciwko albigensom na początku XIII wieku…

WARTO POSŁUCHAĆ TEŻ
Anonim – ballada „A l’entrada del temps clar”

Comtessa de Dia – canso „A chantar m’er de so”

Raimbaut de Vaqueiras – estampida „Kalenda Maya”

Dodatkowe inspiracje
- aby obejrzeć film o działalności trubadurów (dostępny bezpłatnie po rejestracji na platformie VOD Play Kraków), kliknij TUTAJ