Słowem jak mieczem

Krótko i na temat

Trubadurzy to średniowieczni poeci i muzycy, którzy żyli na południu Francji w XII i XIII wieku. Najczęściej wywodzili się z wyższych warstw społecznych – byli rycerzami lub książętami. Tworzyli kunsztowne pieśni w języku prowansalskim, zróżnicowane tematycznie i gatunkowo. Najbardziej znane są te poświęcone miłości dworskiej, często wyidealizowanej, ujętej metaforycznie. Trubadurzy pisali też utwory polityczne, satyryczne, religijne, żałobne czy taneczne. Wywarli ogromny wpływ na rozwój muzyki świeckiej w Europie.

Pieśni trubadurów – określane jako vers – śpiewano jednogłosowo, najczęściej z improwizowanym akompaniamentem instrumentu strunowego (np. lutni). Zachowały się one w zbiorach poezji zwanych chansonniers. Łącznie znajdziemy tam ponad 2500 wierszy, z czego tylko około 10% (czyli 250) ma zanotowaną melodię.

O życiu trubadurów dowiadujemy się głównie z autorskich komentarzy poprzedzających wiersze, a także z krótkich żywotów, spisywanych najczęściej pośmiertnie. Z około 450 prowansalskich poetów i muzyków znanych z imienia do najsłynniejszych należą: Bernart de Ventadorn (autor słynnej pieśni miłosnej Gdy widzę skowronka), Raimbaut de Vaqueiras (twórca pogodnej, tanecznej pieśni Kalenda Maya) czy Guiraut Riquier (po którym zachowało się aż kilkadziesiąt utworów). Działalność trubadurów zanikła w wyniku krucjat. Szczególnie krwawa okazała się ta z pierwszej połowy XIII wieku, skierowana przeciwko żyjącym na południu Francji albigensom – heretykom uznawanym za wrogów Kościoła.

Dla ucha

Bernart de Ventadorn (XII w.) – canso „Can vei la lauzeta mover”

Gdy widzę skowronka wznoszącego
z radością swe skrzydła w stronę słońca,
który w zapomnieniu potem opada
poprzez słodycz, która przepełnia mu serce.
Och! Tak wielka zazdrość mnie ogarnia
na widok radości wokół,
i zastanawiam się jak serce moje
nie pęknie z tęsknoty.

Ach, myślałem, że tyle wiem
o miłości, lecz wiem niewiele,
bo nie mogę przestać miłować
tej, której nie mogę mieć.
Ma ona me serce i mnie całego
i siebie, i świat cały;
i gdy odeszła, pozostawiła mnie z niczym
poza pragnieniem i rozpalonym sercem.

Nie mam nad sobą władzy
i nie jestem sobą od momentu,
gdy pozwoliła mi spojrzeć w swoje oczy,
w to lustro, które tak mnie urzekło.
O zwierciadło, odkąd siebie w Tobie ujrzałem,
głębokie westchnienia mą śmiercią!
I zagubiłem się w sobie, podobnie jak zagubił się
Narcyz^[1] nadobny w swym źródlanym odbiciu.

(…)

Nic nie przekona mojej miłej –
błagania, zaklinania, moje prawa!
Nie podoba jej się,
że ją miłuję, nigdy już tego nie wyznam.
Tak więc opuszczam ją i poddaję się,
śmiercią mą jest i śmiercią jej odpowiem;
odchodzę, bo mnie nie chce,
ja nieszczęśnik, na wygnaniu, nie wiadomo gdzie.

Tristanie^[2], nic już Ci po mnie,
odchodzę, nieszczęsny, nie wiem dokąd.
Wyrzekam się wszelkich pieśni,
i przed weselem i miłością ukrywam.

tłum. dr Agnieszka Budzińska-Bennett

Na podstawie wydania Carl Appel, Bernart von Ventadorn. Seine Lieder, Halle a.S. 1915.
[1] Narcyz (postać z mitologii greckiej) – młodzieniec niezwykłej urody, który, ujrzawszy w lustrze wody swą twarz, zakochał się we własnym obliczu i umarł z tęsknoty.
[2] Jest to senhal, czyli literacki pseudonim bohatera lub samej wybranki i jednocześnie aluzja do średniowiecznego romansu wszechczasów „Tristan i Izolda”.

Dla oka

Audiobook

Długo i na temat

Canso „Gdy widzę skowronka” to jeden z największych przebojów średniowiecznej Europy, co jak najlepiej świadczy o ówczesnych gustach. Zarówno kunsztowny tekst poetycki, jak i muzyka tej pieśni, są dziełem jednego człowieka. Dla tzw. trubadurów, poetów-muzyków tworzących w XII i XIII wieku na południu Francji – w przeciwieństwie do naszych czasów – było to normą. Tworzyli oni głównie pieśni o miłości dworskiej (canso), i to w taki sposób, który zachwyca do dziś.

To poezja o miłości najczęściej wyidealizowanej, którą można interpretować również w kontekście religijnym, jako obraz dalekiego, niedostępnego raju. A szczególny nastrój dopełnia brzmienie języka prowansalskiego – intrygującego współczesnego odbiorcę, choć przecież dla ówczesnych mieszkańców Oksytanii potocznego. Skąd wiemy o niezwykłej popularności utworu Bernarta de Ventadorn? Po pierwsze, dzięki antologiom poezji, tzw. chansonniers, w których skrzętnie zapisywano m.in. dzieła trubadurów. Po drugie, dzięki licznym kopiom tej pieśni w różnych wersjach, często również z zupełnie innym tekstem – ta magia tzw. kontrafaktury!

A o czym trubadurzy śpiewali poza miłością? Obok dominującego canso głównym gatunkiem ich twórczości było tzw. sirventes – pieśń satyryczna lub moralizatorska do zapożyczonej melodii (raz jeszcze – kontrafaktura). Prowansalscy mistrzowie przekazali też kolejnym pokoleniom m.in. wyszukane muzyczne debaty między dwoma dyskutantami (tzw. tenso lub joc-parti), zapisy spotkań rycerza z pasterką (pastorela), lamenty na śmierć ówczesnych VIP-ów, np. królów (planh) czy pieśni taneczne określane jako dansa.

Warto pamiętać, że ta terminologia rozwinęła się z czasem, pierwsi trubadurzy określali swoje pieśni po prostu jako vers (prawdopodobnie na wzór versus). W zakresie formy, zdecydowana większość poezji prowansalskiej posiadała budowę zwrotkową, często z wyrafinowaną strukturą, np. pod względem układu rymów.

Wieloma barwami mieniła się jednak nie tylko poezja trubadurów, ale samo ich życie! Często byli to świetnie wykształceni przedstawiciele najwyższych szczebli ówczesnej drabiny społecznej, wielu z nich uczestniczyło w krucjatach. O ich losach dowiadujemy się z tzw. vidas – krótkich żywotów, spisywanych najczęściej już po śmierci (w XIII i XIV wieku) – oraz tzw. razos, poprzedzających wiersz zapisów okoliczności ich powstania. Jakich znamy więc słynnych kompanów Bernarda z Ventadorn?

• „pierwszy trubadur” urodzony jeszcze w XI wieku, podwójnie ekskomunikowany książę Akwitanii – Wilhelm (w języku oksytańskim Guilhem, a we francuskim Guillaume) IX,
• bohater prawdopodobnie zmyślonej legendy o miłości do dalekiej ukochanej, księżniczki z dalekiego Trypolisu – Jaufre Rudel (fińska kompozytorka Kaija Saariaho poświęciła mu swoją operę L’amour de loin z 2000 r.),
• mistrz sirventes, arystokrata, rycerz, piewca wojny – Bertran de Born,
• autor Kalenda Maya – słynnej pogodnej pieśni w formie tanecznej estampidy – Raimbaut de Vaqueiras,
• wreszcie zmarły pod koniec XIII wieku „ostatni trubadur”, którego ponad połowa z prawie 90 wierszy zachowała się wraz z muzyką, co jest najlepszym wynikiem wśród trubadurów; część z nich posiada charakter religijny – Guiraut Riquier.

A skoro jesteśmy przy liczbach – do naszych czasów przetrwało ponad 2500 wierszy trubadurów, z czego tylko około 250 wraz z melodią. Trubadurzy wywarli ogromny wpływ na poezję europejską w językach narodowych (zwłaszcza francuskim, ale też niemieckim, włoskim czy hiszpańskim). Do zaniku ich działalności przyczyniły się najmroczniejsze aspekty ówczesnych czasów – liczne krucjaty, w których trubadurzy dokonali swego żywota, zwłaszcza ta przeciwko albigensom na początku XIII wieku…

Posłuchaj też

Anonim – ballada „A l’entrada del temps clar”

Comtessa de Dia – canso „A chantar m’er de so”

Raimbaut de Vaqueiras – estampida „Kalenda Maya”

Zobacz też

Ensemble Céladon – Nuits Occitanes. Songs of the Troubadours (zwiastun albumu)