Tradycja i innowacja

Przeczytaj, a…

1. Wymienisz tytuły i streścisz akcję najpopularniejszych oper Mozarta.
2. Opiszesz, jakie tradycje i gatunki operowe łączył Mozart w swoich dziełach scenicznych.
3. Wskażesz środki, jakie stosował Mozart, aby akcja i postacie w jego operach były spójne z muzyką.

Porównaj wykonania

Mozart sam przyznawał, że jego ulubionym gatunkiem muzycznym była opera. Pierwszą skomponował już w wieku 11 lat. W swojej twórczości łączył różnorodne tradycje operowe: włoską, francuską i niemiecką. Z tradycjami tymi zetknął się osobiście w młodym wieku, podczas licznych podróży. W efekcie z niezwykłą swobodą żonglował konwencjami i środkami wyrazu, tworząc niepowtarzalne dzieła sceniczne. Komponował przede wszystkim włoskie opery buffa i seria oraz niemieckie singspiele, które zawierały mówione dialogi. Znał założenia reformy operowej Glucka, które wykorzystał w operze seria Idomeneusz, król Krety. Zmniejszył tam liczbę arii, szerzej niż zwykle stosował typowe dla opery francuskiej recytatywy akompaniowane, a także podniósł rangę chóru i orkiestry. Z kolei w Łaskawości Tytusa wykorzystał własne doświadczenia z komponowania oper buffa i zredukował liczbę arii na rzecz większego udziału ansambli.

Do najpopularniejszych oper Mozarta należą:

• Wesele Figara – dzieło z połowy lat 80. XVIII wieku oparte na sztuce francuskiego dramaturga Beaumarchais’ego pod tym samym tytułem. Jego akcja skupia się wokół intrygi sprytnego sługi Figara, którego narzeczoną próbuje uwieść jego pan, hrabia Almaviva. To pierwszy przykład tak głębokiej fuzji opery opery buffa z operą seria w twórczości Mozarta. Wesele Figara jest znacznie dłuższe i porusza poważniejsze tematy moralne niż typowe opery buffa. Ukazuje główną parę służących jako ludzi godnych i honorowych. Z drugiej strony zawiera niespotykaną liczbę charakterystycznych dla opery buffa ansambli.
• Don Giovanni – opera napisana na fali sukcesu Wesela Figara w Pradze. Opowiada historię notorycznego uwodziciela, Don Giovanniego, którego niepohamowane pragnienia prowadzą do tragicznego końca. Mozart poszerzył tu koncepcję komicznego dramatu – „dramma giocoso”. Genialnie sportretował też różne warstwy społeczne – chłopów, mieszczan i arystokrację. Grupy te spotykają się w słynnej scenie balu, gdzie każda tańczy własny, charakterystyczny taniec.
• Czarodziejski flet – baśniowy singspiel, którego premiera odbyła się na kilka miesięcy przed śmiercią Mozarta. Opowiada o księciu o imieniu Tamino, który wyrusza na misję ratowania księżniczki Paminy. Pomaga mu w tym flet obdarzony magiczną mocą. Singspiel ten zawiera elementy opery buffa i seria. Mieszają się w nim też światy (ziemski i pozaziemski) i style muzyczne. Obok najprostszych melodyjek znajdziemy tam preludium chorałowe, fugę czy arcytrudne arie Królowej Nocy – postaci symbolizującej siły zła. Czarodziejski flet wytyczył kierunek rozwoju niemieckiej opery romantycznej.

Zobacz też

Zerknij w przeszłość

Korzenie opery europejskiej sięgają Florencji z przełomu XVI i XVII wieku. Za pierwszą operę, w całości śpiewane dzieło sceniczne, uznaje się Dafne. To utwór skomponowany w 1598 r. w kręgu Cameraty florenckiej, głównie przez Jacopa Periego. Niestety, większość muzyki z Dafne zaginęła, zachowały się jedynie fragmenty.

. . .

Opera seria rozwinęła się w XVIII-wiecznym Neapolu jako trzyaktowe dzieło oparte na mitologii lub wydarzeniach historycznych, z wykluczeniem wątków i postaci komicznych. Bohaterowie zazwyczaj pochodzili z wyższych sfer i śpiewali wirtuozowskie partie wysokimi głosami (kastraci, sopranistki).

. . .

Opera buffa, jako odpowiedź na operę seria, opierała się na zabawnych scenach z życia zwykłych ludzi lub postaci z włoskiej commedia dell’arte. Wykorzystywała niskie głosy (bas i baryton), a partie wokalne cechował prostszy styl.

Porównaj wykonania

Talent Mozarta ujawnił się w komponowaniu oper z niezwykłą siłą. Mozart doskonale rozumiał, że opera to nierozerwalne połączenie muzyki i dramaturgii. Wykorzystywał więc rozmaite środki muzyczne, takie jak forma, tonalność czy instrumentacja, aby jak najpełniej wyrazić treść i dramaturgię utworu. Muzyka w jego operach zawsze wynika z akcji, nie jest od niej oderwana.

Formę oper Mozarta cechuje duże zróżnicowanie, w przeciwieństwie np. do włoskiej opery seria, w której obowiązywała reguła trzech aktów. Kompozytor podchodził do liczby aktów w sposób nieszablonowy i dostosowywał ją do przebiegu akcji. W związku z tym opery Mozarta składają się z różnej liczby aktów – od jednego do czterech. Dla przykładu, Wesele Figara zawiera 4 akty, podczas gdy Don Giovanni i Czarodziejski flet są 2-aktowe.

Podobna sytuacja dotyczy zawartości poszczególnych aktów. Mozart dbał o to, by i w tym aspekcie forma współgrała z treścią. Widać to doskonale w finałach aktów, które stanowią moment kulminacyjny i są spójne pod względem tonalnym. Zazwyczaj finał pierwszego aktu w operach Mozarta jest szczególnie kunsztowny, by napięcie mogło zostać odpowiednio rozładowane w dalszym toku akcji. Finał rozpoczyna się i kończy w tej samej tonacji, w której rozpoczął się dany akt. Spójność formy Mozart osiągał również poprzez łączenie materiału muzycznego z uwertury z dalszymi fragmentami opery, a także poprzez stosowanie motywów przypominających, które pojawiały się np. w odniesieniu do konkretnych postaci.

Mozart niezwykle precyzyjnie łączył też treść libretta z tonalnością. Widać to na przykładzie Wesela Figara, gdzie poszczególne tonacje przyporządkowane są do konkretnych stanów społecznych. Podobnie jest w Don Giovannim, gdzie tonacje D-dur i B-dur reprezentują osoby wysoko urodzone, a F-dur i G-dur – postaci z niższych warstw społecznych.

Dbałością u Mozarta cechuje się też instrumentacja. Kompozytor wykorzystywał w swoich operach instrumenty tak, by oddawały nastrój i charakter akcji dramatycznej. Aby podkreślić egzotyczny charakter scenerii w singspielu Uprowadzenie z seraju, rozbudował perkusję. Aby oddać wątek hiszpański w Don Giovannim, wprowadził mandolinę. Dla podkreślenia dostojeństwa i powagi w jednej ze swoich oper użył aż 4 rogów.

Posłuchaj też

Porównaj wykonania

Różnorodność postaci i gatunków

Siłę oper Mozarta tworzą też wyraziści bohaterowie. Mozart portretuje swoje postacie rozmaitymi środkami melodycznymi, harmonicznymi i rytmicznymi. Przykładowo, postacie komiczne często powtarzają te same motywy czy dźwięki, a ich słowa dzielone są na sylaby. Z kolei partie poważnych bohaterów mają rozwinięte, niekiedy nawet wirtuozowskie linie melodyczne.

W ariach Mozarta odnajdujemy różnorodność form i gatunków. Kompozytor stosował zarówno proste pieśni zwrotkowe, jak i formy dwuczęściowe (AB), formy zbliżone do ronda (np. słynna „aria szampańska” Fin ch’han dal vino Don Giovanniego) czy formę sonatową (ABA’). W tym ostatnim przypadku, w pierwszej części aria opiera się na kontraście harmonicznym tonika-dominanta, podczas gdy część trzecia pozostaje już tylko w tonice. Część środkowa silnie kontrastuje z pozostałymi, często nie tylko pod względem harmonii, ale i tempa.

W dorobku Mozarta odnajdujemy też wiele pojedynczych arii i pieśni, choć nie cechuje ich takie samo nowatorstwo, jakie prezentują jego opery. Kompozycje te wpisują się raczej w gusta ówczesnej publiczności. Mozart pisał niektóre z nich z myślą o profesjonalnych śpiewakach, a inne dla swoich przyjaciół i arystokratów, którzy muzyką zajmowali się amatorsko. Jeden z najbardziej znanych przykładów stanowi pieśń Das Veilchen (Fiołek) KV 476 do tekstu Goethego.

Zobacz też

Z życia kompozytora

• W młodości i w dorosłym życiu Mozart wielokrotnie odwiedzał Włochy, gdzie narodziła się opera.
• Życie Mozarta przypadło na okres oświeconego absolutyzmu, kiedy rządy sprawowała cesarzowa Maria Teresa, a następnie Józef II i Leopold II. Cesarz Józef II, znany ze swojego zamiłowania do teatru, miał po premierze opery Uprowadzenie z seraju powiedzieć do Mozarta: „za dużo nut!”. Kompozytor odparł rzekomo: „Tyle, ile trzeba, Wasza Wysokość”.
• Mozart stworzył spis swoich utworów (Verzeichnüss aller meiner Werke) z ostatnich 7 lat życia. Obecnie korzystamy z pełniejszego katalogu, który opracował XIX-wieczny badacz Ludwig von Köchel. Dlatego przy utworach Mozarta widnieje skrót KV – Köchelverzeichnis. Katalog ten zawiera ponad 600 kompozycji. Od czasu jego powstania wciąż odkrywamy jednak kolejne utwory Mozarta.
• Mozart był katolikiem, a jednocześnie należał do popularnych w wiedeńskich kręgach oświeceniowych lóż masońskich. Komponował dla nich pieśni i kantaty, m.in. Małą kantatę wolnomularską KV 623. Wiele odniesień do masonerii zawiera też Czarodziejski flet.

Tymczasem na świecie

1767: angielski chemik Joseph Priestley przypadkiem wynajduje wodę gazowaną.
W tym samym roku Mozart skomponował swoją pierwszą operę.


. . .

1786: władca Toskanii, Leopold Habsburg, po raz pierwszy w nowożytnej historii znosi karę śmierci.
W tym samym roku w Wiedniu odbyła się premiera opery Wesele Figara.

. . .

1787: uchwalona zostaje Konstytucja Stanów Zjednoczonych i wchodzi w życie 2 lata później. Jest to najstarsza, wciąż obowiązująca ustawa zasadnicza na świecie.
W tym samym roku w Pradze odbyła się premiera opery Don Giovanni.